Για διάφορους κλιματικούς παράγοντες, ένας εκτός των οποίων πρέπει να ήταν και ο βορειοδυτικός άνεμος, η τελευταία μέρα του Σεπτεμβρίου στην Αττική είχε μια λαμπρή διαύγεια. Από κάποιο υψόμετρο αντίκριζες στον ορίζοντα την μορφολογία του εδάφους σε βάθος πέραν των εβδομήντα χιλιομέτρων. Κάπως έτσι, από τις νότιες πλαγιές του Πεντελικού το πρωί υπήρχε οπτική επαφή μέχρι την Αργολική γη κάτω από ένα καθαρό, φωτεινό ουρανό. Μετά την μεσημβρία κάτι θα άλλαζε. Ένα πυκνό στρώμα νέφους διέσχιζε την Κορινθία, τον Σαρωνικό περνούσε νότια του Υμηττού και ποιος ξέρει σε τι απόσταση έσβηνε, χανόταν.

Αργά το απόγευμα, καθώς ο ήλιος όδευε προς τη δύση το φαινόμενο αποκτούσε μια άλλη διάσταση. Η ατμόσφαιρα στα ψηλά στρώματα παρέμενε διαυγής προσφέροντας έναν καθαρό, γαλανό ουρανό, αλλά χαμηλότερα τα πυκνά νέφη εμπόδιζαν το φως να φτάσει στην Αττική γη, δίνοντας αλλόκοτες σκούρες πορτοκαλιές αποχρώσεις. Ήταν το αποτέλεσμα της φωτιάς που ξεκίνησε από τα Ροζενά Κορινθίας και έκαιγε περισσότερο από 30 ώρες.

Κατέφθασε από φίλο, μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ως πληροφορία για βιβλιοπωλείο που το είχε προσφορά και συνέχιζε με την εντολή: «να αναγνωσθεί απαραιτήτως», όπερ και εγένετο αν και με μικρά καθυστέρηση. Και ήταν έτσι ακριβώς. Νομίζοντας ότι κάτι κατείχα από τα γεγονότα εκείνης της περιόδου, έπειτα από την μελέτη στο δίτομο πόνημα του Giles Milton, αλλά και στο «νούμερο» του Ηλία Βενέζη, ξεκίνησα την ανάγνωση.

Να σημειωθεί ότι η πρώτη έκδοση χρονολογείται το 1963, είχαν ήδη περάσει 41 χρόνια από τα γεγονότα, συνεπώς η κρίση του συγγραφέα ήταν κάπως απόμακρη από τη σκιά της καταστροφής και κοιτούσε το θέμα με περισσότερη ψυχραιμία. Επίσης ήταν τουλάχιστον 60 ετών, τουλάχιστον διότι δεν είναι σαφές πότε ακριβώς γεννήθηκε, άρα και η ηλικία του συνηγορούσε προς μια ωριμότητα. Αναφέρονται όλα τούτα καθώς αποτελούν θετικά πρόσημα στην αντικειμενικότητα της αφήγησης,

Εξ ίσου σημαντικά θετικό στοιχείο, είναι η παράθεση πολλών επισήμων εγγράφων, καθώς και καταθέσεων προσώπων που βρέθηκαν στην δύνη των γεγονότων, έχοντας κάποιο ρόλο. Αυτό που συνάγεται με πολύ βαρύ συναισθηματικό  φορτίο από την τόσο πλούσια σε στοιχεία και καλοδουλεμένη αφήγηση είναι ότι το ελληνικό στοιχείο εγκαταλείφθηκε στην τύχη του. Η έκφραση προδόθηκε ίσως να μην είναι και τόσο ακραία ή άστοχη.

Και όταν γίνεται λόγος για τύχη, ήταν εκ των προτέρων γνωστό ότι θα ήταν η χειρότερη δυνατή. Η απόβαση της πρώτης μεραρχίας του Ελληνικού στρατού στην Σμύρνη στις 2 Μαΐου του 1919, έγινε δεκτή με τόσο ενθουσιασμό ώστε τίποτα δεν προμήνυε ότι σε 40 μήνες οι ελληνικές δυνάμεις θα υποχωρούσαν, με κάποιες από αυτές να εγκαταλείπουν στους δρόμους της πόλης οπλισμό, ρουχισμό, πολεμοφόδια στην προσπάθεια να σωθούν, μετά από την επέλαση προς την Άγκυρα και την κατάρρευση του μετώπου.

Το άκουσα προχθές στο τρίτο. Aπό την πρώτη λέξη με κράτησε. Επίκαιρο άλλωστε, ένεκα η εποχή, αλλά και οι καιροί.

Από το «λυόμενο» της Κικής Δημουλά.

Ακούμπησα πάνω στα οκτώ στιχάκια που, έτσι αυθαίρετα, τα βρήκα εξόχως εύστοχα όσο και γλυκόπικρα.

Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 η ζωή των παιδιών των εύπορων ελληνικών οικογενειών της Πόλης ήταν σχεδόν παραδεισένια. Ειδικά τα καλοκαίρια που περνούσαν στην Πρίγκηπο.

Η εμπειρία του, όπως την είχε αφηγηθεί μισό αιώνα αργότερα ο Περικλής, λίγο πριν τα εννιά του χρόνια τον Σεπτέμβρη του 1955, μας προσφέρει μια ακόμα μαρτυρία.

H υπόθεση Ντομινίκ Πελικό, μας φέρνει μπροστά έναν άνευ προηγουμένου αμοραλισμό, επίσης κάνει πολλούς ανθρώπους να σκεφτούν ότι η επαναφορά της γκιλοτίνας θα ήταν, ίσως, αποτρεπτική για τους μελλοντικούς Πελικό, και κυρίως μας ισχυροποιεί την εντύπωση για την ολοένα επιταχυνόμενη κατάβαση στο κλιμακοστάσιο της ηθικής.

Θα υπάρξουν όμως και διάχυτα στοιχεία ότι η ανθρωπότητα, πάντα έκρυβε στα σωθικά της σκοτεινές περιπτώσεις που μπορούσαν να φτάσουν εκεί που δεν ακουμπά ούτε και η πιο νοσηρή φαντασία. Από το φύλο της εφημερίδας «ΕΜΠΡΟΣ» της δεκάτης πέμπτης Ιουλίου του 1967, φτάνει η είδηση για έναν προπομπό του Ντ. Πελικό. Ενδιαφέρον έχει και ο τρόπος κάλυψης της είδησης που αποπνέει το κλίμα της εποχής. Στο τέλος της κάλυψης των συμβάντων, το μικρό κενό της στήλης καλύφθηκε με ρεκλάμα αφροδισιολόγου. Ατυχές.

Με την σκέψη στα βήματα όλων όσοι περάσουν σήμερα τις εξώθυρες των εκπαιδευτηρίων, αλλά και όσων ταλαιπωρούνται στα ακίνητα σιδερένια ποτάμια των δρόμων των μεγάλων πόλεων, ιδού το δεύτερο και τελευταίο σημείωμα για το (επερχόμενο) τέλος του φετινού καλοκαιριού.

Διότι πέρα από τα παραδοσιακά ειδυλλιακά ενσταντανέ, όπου τα κωνοφόρα συναντούν τη θάλασσα, πέρα από την πλημμύρα των αναρτήσεων στα μέσα κοινωνικής διαδικτύωσης περί του πόσο όμορφα κύλησαν οι θερινοί μήνες εκείνων που επιμένουν να εκτίθενται και ασφαλώς πέρα από τα πανηγύρια για τον καλπασμό του Τουρισμού στον τόπο μας, υφίστανται και άλλα.

Το ότι κάποιοι θα προσπαθήσουν να πάνε, το καλοκαιράκι, όσο γίνεται μακρύτερα, δεν αποτελεί αναίρεση του «θέρος, τέλος», καθότι άπαξ και ανοίγουν τα σχολειά, ακόμα και αν δεν έχεις μέλος στην οικογένεια που ταλαιπωρεί και ταλαιπωρείται από το εκπαιδευτικό σύστημα, τα δεδομένα αλλάζουν. Η κυκλοφορία στους δρόμους γίνεται ξανά αφόρητα πυκνή, οι εκκρεμότητες εμφανίζονται πάλι το ίδιο σταθερές και δυσάρεστες, οι λογαριασμοί συνεχίζουν να προσγειώνονται ακάθεκτοι με κάθε τρόπο. Είναι και ο ηλιοκράτορας, που ολοένα καθυστερεί να ξεμυτίσει, που ολοένα βιάζεται να χαθεί στη δύση, που μικραίνει το χρόνο του φωτός, που μακραίνουν οι σκιές από το απομεσήμερο.

Περί του τέλους του καλοκαιριού, μας το είχαν τραγουδήσει και οι ΑΗΑ με εκείνο το γλυκόπικρα μελαγχολικό Summer moved on. Βέβαια τότε, που οι Νορβηγοί μας έφεραν αυτή την όμορφη μπαλάντα με αγγλικό στίχο, είχαμε 2000 και δεν είχαμε τη σωρεία των θεμάτων που μας βασανίζουν σήμερα. Ωστόσο, είχαμε άλλα, τόσο εμείς, εδώ, στο τέλος της Βαλκανικής, όσο και ευρύτερα στον πλανήτη. Μια σύντομη, ίσως διαφορετική, ματιά στο απερχόμενο θέρος, θα δώσει έμμεσα και λίγες ευκαιρίες για ένα λοξοκοίταγμα στο κοντινό παρελθόν.

Για κάποιους υγιείς και μελετηρούς της αυτοκίνησης, η ομορφιά ξεκινά από την Dino, περνάει από την Miura και συναντά ακόμα και την GT86.  Ελίσσεται με άνεση ανάμεσα στην E type και την Α 110 αλλά ακουμπά και σε μια Vette. Για αυτούς η ομορφιά είναι ισορροπία, συμμετρία, συνετές καμπύλες. Είναι, ασφαλώς, και ο χαρακτήρας που ανατέλλει όταν τα τέσσερα λάστιχα  του οχήματος αρχίζουν να γλιστρούν πάνω στην επιφάνεια που ρολάρουν. Όλα τα υπόλοιπα περί ομορφιάς, είναι συμβιβασμοί ή πιο ευθέως, συμφέροντα.

Αν ακουμπήσουμε πάντως, στη θεωρία του διανοητή Benedetto Croce ακούμε πως: «είναι επιστημονικώς λανθασμένο να αναρωτιόμαστε αν ο σκύλος είναι ωραίος και αν ο ορνιθόρρυγχος είναι άσχημος, αν το αγιόκλημα είναι ωραίο και η αγκινάρα άσχημη». Για αυτή την άποψη δεν υπάρχει απόδειξη σημείωνε ο στοχαστής Ρούσσος Βρανάς. Όταν εφαρμόζεται στη φύση δεν είναι παρά μια «αστρολογία της αισθητικής», όταν εφαρμόζεται στη βιομηχανία αποκαλείται marketing. Έπειτα είναι και αυτές οι σύγχρονες τακτικές που επιχειρούν να παντρέψουν συνθήκες αταίριαστες.

Το ενεργειακό, ιδίως μετά το 1973, ήταν και παραμένει ένα πρόβλημα. Εν αρχή οι ολοένα αυξανόμενες ενεργειακές ανάγκες του πλανήτη, αργότερα το οικολογικό αποτύπωμα της κάθε είδους παραγόμενης ενέργειας και προ όλων τα πελώρια οικονομικά συμφέροντα, αμπαλάρουν ένα πρόβλημα με φιόγκο διάφορα άλλοθι. Κάπως έτσι στις ημέρες μας, στεφανώνονται λόφοι βουνά και όροι με ανεμογεννήτριες, φωτοβολταϊκά και ποιος ξέρει τι άλλο στο μέλλον. Δρόμοι διανοίγονται, τεράστιες κατασκευές αποθηκεύονται και στήνονται.

Κάπως έτσι στο οροπέδιο μετά την Δεσφίνα και πριν το Δίστομο, τα τμήματα που συγκροτούν τους πυλώνες των ανεμογεννητριών έχουν τοποθετηθεί προσεκτικά πάνω σε αμέτρητα κυβικά μέτρα χαλικιού που κάλυψαν αρκετά στρέμματα γης. Ξεχωρίζει και το όνομα της γερμανικής κατασκευάστριας εταιρείας η οποία από το μεσοπόλεμο έχει χορηγήσει, δωροδοκήσει δημόσιους λειτουργούς κάθε πελάτισσας χώρας.

Καταβάλλω προσπάθειες να αντιληφθώ τι είδους ανάγκη, σπρώχνει τους ανθρώπους να χάνουν ένα από τα πλέον πολύτιμα αγαθά τους. Την ιδιωτικότητα. Δεδομένο, ασφαλώς, ότι υπάρχουν άτομα όπου η προβολή τούς συναρπάζει περισσότερο από την ιδιωτικότητα. Δεν μπαίνω στον πειρασμό να το αναλύσω. Ωστόσο το αποδέχομαι. Τούτο όμως το μαζικό, σφοδρό κίνημα που εκφράζεται με τόση φανατική πίστη μέσω των φορέων της κοινωνικής διαδικτύωσης, δεν έχει προηγούμενο.

Το γνωστό απόφθεγμα του A. Warhol «Στο μέλλον όλοι θα είναι διάσημοι για δεκαπέντε λεπτά», είναι πλέον δραματικά παρωχημένο. Τέλος πάντων, δικαίωμά τους να ζουν, να εκφράζονται, κατά το δοκούν. Αλλά, σε στιγμές που στη χώρα σου, στην πόλη σου επικρατούν σωρεία προβλημάτων, αδιεξόδων, κρίσεις αξιών, στοιχεία βαθιάς παρακμής, το να ανεμίζεις ως σημαία επιτυχίας τις προσωπικές σου στιγμές, είναι δείγμα σοβαρής έλλειψης.

Έχει μείνει καλά σφηνωμένο στην μνήμη μου, αυτό που σχολίασε ο Βαλερύ Λεγκάσοφ όταν πέταξε με ελικόπτερο πάνω από τον αντιδραστήρα νο 4 αμέσως μετά την έκρηξη στο πυρηνικό σταθμό του Τσερνόμπιλ προκειμένου να εκτιμήσει το μέγεθος της καταστροφής. Έχοντας τις στιβαρές γνώσεις του ειδικευμένου επιστήμονα και αντικρίζοντας τις γλώσσες φωτιάς βαθιά μέσα στον κατεστραμμένο πυρήνα, αντιλαμβανόμενος τι είχε συμβεί, μουρμούρισε: «το φως του θανάτου».

Το θυμήθηκα πάλι, αντικρίζοντας ότι είχε απομείνει από το πετρόκτιστο οίκημα που υπήρχε ορθό, 124 χρόνια, εκεί απέναντι. Οι φλόγες έφτασαν στον ξυλότυπο της οροφής, την αφάνισαν πέρασαν στο εσωτερικό συνεχίζοντας απτόητες. Από ένα χρονικό σημείο και μετά καταλάγιασαν και δεν ήταν αισθητές στο φως της ημέρας. Μα μόλις έπεσε το σκοτάδι κατέφθασε αυτή η απόκοσμη εικόνα. Η γλυκιά πορτοκαλί ανταύγεια που ξεπηδούσε έξω από τα καμένα παντζούρια και η ελαφρά στήλη καπνού από την χαίνουσα οροφή χανόταν στον νυκτερινό ουρανό. Ήταν το φως της καταστροφής.

Το να αφορίσει η εκκλησία το έργο σου και κατόπιν δις το άτομό σου, αποτελούσε στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα στίγμα βαρύ και ανεξίτηλο. Σε ανάγκαζε σε περιθωριοποίηση και φυγή. Βεβαίως κατά παρόμοιο τρόπο είχε συμπεριφερθεί η εκκλησία και στο πρώτο τέταρτο του δέκατου ένατου αιώνα, σε πλειάδα αγωνιστών και πρωταγωνιστών της εξέγερσης γεγονός που, για ευνόητους λόγους, δεν αποδίδεται στις σωστές του διαστάσεις μέχρι σήμερα.

Στην δίνη των αφορισμών έπεσε και ο Κεφαλλονίτης Ανδρέας Λασκαράτος για παρόμοιους «επαναστατικούς» λόγους. Ο συγγραφέας όπως σημειώνεται στο επίμετρο (σ.65), «σχολιάζει μεταξύ άλλων τον θρησκευτικό φανατισμό, την πολιτική διαφθορά και τις πελατειακές σχέσεις των ανθρώπων».

Αυτός ο σχολιασμός όπως πολύ σωστά επισημαίνεται, έρχεται με έναν πρωτότυπο τρόπο όπου ο Λασκαράτος εκθέτει δεξιοτεχνικά τις παθογένειες,  τις δεισιδαιμονίες , τον οπισθοδρομισμό, την βαναυσότητα, την εκμετάλλευση   που στεφάνωνε την κοινωνία της εποχής του, και τα οποία αυτά γνωρίσματα πέρασαν αυτούσια,  ακάθεκτα και στις επόμενες γενεές.

Προκειμένου να πετύχει τα παραπάνω αξιοποιεί αριστουργηματικά τον ζωικό κόσμο. Του δίνει νου, στοχασμό, κρίση και φωνή. Σε μια πρακτική όπου μπορεί να ερμηνευτεί και ως πρόδρομος της ζωοφιλίας, σε μια εποχή ατέρμονης φτώχιας, όπου μοιραία τα ζώα ήταν, στην καλύτερη περίπτωση, χρήσιμα εργαλεία.