Κι ενώ έρχεται το πιο παράξενο καλοκαίρι, τουλάχιστον για όσους έχουν γεννηθεί μετεμφυλιακά, ο Έλλην πρωθυπουργός παρέθεσε συνέντευξη Τύπου στην γερμανική εφημερίδα Bild. Χαρακτηρισμένη ως «διαβόητη για το μείγμα κουτσομπολιού, επιθετικής γλώσσας και αισθησιασμού», αλλά με μεγάλη επίδραση στην γερμανική πραγματικότητα, η Bild είναι η εφημερίδα με την μεγαλύτερη κυκλοφορία στην Ευρώπη.

Ο πρόεδρος της ελληνικής κυβέρνησης,  λειτουργώντας και ως γενικός γραμματέας Τουρισμού ανακοίνωσε πως: «Οι Γερμανοί τουρίστες θα είναι ευπρόσδεκτοι στην Ελλάδα από την πρώτη Ιουλίου όσον αφορά τις απευθείας πτήσεις προς τα νησιά και από τις 15 Ιουνίου εάν θέλουν να έρθουν στην Αθήνα».

Προφανώς προσπαθεί να κερδίσει το παιχνίδι της οικονομίας. Δέσμιος ο τόπος από το τζίρο που θα εισρεύσει από τον τουρισμό, δεν έχει άλλες επιλογές, παρά να ανοίξει και τα σύνορα, επιδιώκοντας έσοδα που θα ανακουφίσουν τα απανταχού ελλείμματα.

Λίγες μέρες νωρίτερα η γερμανική οικονομική εφημερίδα Handelsblatt, παλαιότερη ακόμα από την Bild, δημοσίευσε άποψη του δικηγόρου  Dirk Reinhardt σύμφωνα με την οποία:  «Η στιγμή είναι η κατάλληλη. Επειδή οι αγοραστές δεν μπορούν να κινηθούν και έχει μειωθεί η ζήτηση για βραχυχρόνιες μισθώσεις όπως Airbnb, οι τιμές έχουν συμπιεστεί. Σαν αγοραστής πρέπει τώρα να διαπραγματευθείς σκληρά και να αγοράσεις γρήγορα πριν ανέβει η ζήτηση», συμβουλεύει ο δικηγόρος.

Λίγες μέρες αργότερα κατέφθασε και το περιοδικό Focus, γράφοντας: «Επιτέλους καλά νέα για τα ταξίδια: η Ελλάδα σκοπεύει να ανοίξει σύντομα τα σύνορά της». Για όσους η μνήμη έχει ασθενήσει, ας θυμηθούμε ότι το Focus ήταν το γερμανικό περιοδικό που, τον Φεβρουάριο του '10, είχε κυκλοφορήσει με εξώφυλλο την Αφροδίτη της Μήλου, τυλιγμένη με την ελληνική σημαία, το μεσαίο της δάκτυλο υψωμένο, με τίτλο: «Απάτες στην οικογένεια του ευρώ», και υπότιτλο: «Η Ελλάδα κλέβει τα χρήματά μας».

Kάπως έτσι, τα γερμανικά φύλλα,  εκφράζουν το γερμανικό φύλο.

Ανήμερα του Αγ. Κωνσταντίνου συναντήθηκα μεσημεριάτικα και απρογραμμάτιστα με έναν Κώστα που βαθύτατα εκτιμώ και απεριόριστα σέβομαι.

Σαν σήμερα πριν 53 χρόνια ξεκινούσαν οι εκδηλώσεις για το ΙΕ΄Δ.Ρ.Α.  Μόλις πέντε εβδομάδες μετά το πραξικόπημα και την επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας. Το περιοδικό «Βολάν» εκδίδει ένα τετρασέλιδο φυλλάδιο με τις συμμετοχές, το ωράριο του αγώνα, τις ειδικές διαδρομές και έναν «ιδιόχειρο χαιρετισμό του υπουργού προεδρίας κ. Γεωργίου Παπαδοπούλου προς τους Έλληνας και ξένους αγωνιστάς»

Το οπισθόφυλλο ήταν καταχώρηση της αντιπροσωπείας της Ν.S.U. με εικόνες των ΤΤ και των Spider που θα συμμετείχαν στον αγώνα. Το εξώφυλλο ήταν έγχρωμο. Δέσποζε η εικόνα του Κων/νου, τότε βασιλέα των Ελλήνων, μαζί με τις ευχές για τον νεογέννητο διάδοχο Παύλο.

Η ηγεσία της Ε.Λ.Π.Α., κατά πως αναφέρει στο βιβλίο του «Ειδική μου διαδρομή» ο Σαράντης Αποστολίδης, αποφάσισε να γίνει ο αγώνας για δύο λόγους. Ό πρώτος ήταν η ιστορία της Ε.Λ.Π.Α. ώστε να μην φανεί ασυνεπής. Ο δεύτερος ήταν οι συνέπειες μιας άρνησης της διεξαγωγής που προφανώς θα ερμηνευόταν ως πράξη αντίστασης. Παρ’ όλα τα προβλήματα ο αγώνας έγινε και οργανωτικά τα πήγε ως συνήθως πολύ καλά.

Μολοντούτο η δικτατορία έφερε μια δραματική μείωση των αλλοδαπών πληρωμάτων  Από τις 60 αλλοδαπές συμμετοχές που ξεκίνησαν το ’66, πέσαμε στις 31 το ’67, στις 19 το ’69, στις 20 το ’69, στις 36 το ’70 και στις 40 το ’71.

Αγωνιστικά, το ‘67, σήμανε επιτέλους η ώρα της B.M.C. Μετά τις ατυχίες και τους αποκλεισμούς οι τρεις οδηγοί δεν άφησαν κανένα περιθώριο. Οι Τimo Makinen – Paul Easter, Pady Hopkirk  - R. Grelin, Rauno Aaltonen - Henry Liddon, οι σωματοφύλακες του αγωνιστικού τμήματος της B.M.C. καταλάβαιναν ότι ήταν η τελευταία χρονιά που θα μπορούσαν να νικήσουν στην Ελλάδα. Ο συναγωνισμός τις επόμενες χρονιές δεν θα τους το επέτρεπε.

Έτσι όπως προκύπτουν τέτοιου είδους ανατροπές, είναι περίπου βέβαιο ότι θα βρουν απροετοίμαστη  την ανθρωπότητα. Είναι το επίπεδο των λαών και πρωτίστως η ποιότητα των ηγετών που θα κρίνουν την μάχη. Οι Αμερικανοί, οι Βραζιλιάνοι και οι Βρετανοί δεν φάνηκαν ιδιαιτέρως τυχεροί σε αυτό το τελευταίο. Βεβαίως ήταν επιλογή τους και ασφαλώς τις συμπεριφορές των ηγετών τους δεν ήρθε η πανδημία  να τις αναδείξει. Είχε σύμπας ο πλανήτης που αντιλαμβανόταν τα στοιχειώδη, καταλάβει περί τίνος πρόκειται.

Έτσι μετά τον τρόμο για την εξάπλωση της πανδημίας και το θανατικό που άφηνε πίσω της, ήρθε ο φόβος για το οικονομικό αποτύπωμα. Το πόσες θέσεις εργασίας θα χαθούν, πόσοι πολίτες του κόσμου θα ζήσουν σε μια νιόφερτη αποτρόπαια φτώχεια και τι κοινωνικές εντάσεις θα γεννήσουν αυτές οι απρόβλεπτες συνθήκες.

Από εκείνες τις περιπτώσεις, που ενώ το μήνυμα είναι απαισιόδοξο, ενώ περιγράφει μια σκοτεινή περίπτωση η οποία επιπροσθέτως είχε διάστικτα στοιχεία πως μπορεί να είναι η μελλοντική πραγματικότητα, ενώ κάθε άλλο παρά ευτυχισμένο τέλος είχε, ήθελα να το ξαναδώ.

Βρισκόμαστε στα μισά της δεκαετίας του '80, η δικτατορία ήταν πίσω σχεδόν μια ντουζίνα χρόνια, το Πα.Σ.Ο.Κ. ξόδευε την δεύτερη τετραετία του πιο φτηνά από την πρώτη και ο πατέρας του σημερινού πρωθυπουργεύοντος έχοντας αναλάβει την προεδρία της Ν.Δ. έσβηνε έντεχνα το προ εικοσαετίας παρελθόν του, προετοιμαζόμενος για την τελική επίθεση στο Μαξίμου.

Οι προσωπικοί υπολογιστές ήταν κάτι αχρείαστο και ο παγκόσμιος ιστός, εν πολλοίς κάτι άγνωστο. Η πληροφόρηση ήταν αποκλειστικό προνόμιο των εφημερίδων, το κρατικό ραδιόφωνο και η κρατική τηλεόραση διαπνέονταν από σοβαρότητα, ενίοτε και από αυστηρότητα, κι όταν δεν αποτελούσαν ένα κυβερνητικό εργαλείο, είχαν άρκετά ενδιαφέροντα να μας πουν.

Σε αυτή την Ελλάδα ήρθε το Brazil του Terry Gilliam.

Εκατον σαράντα λεπτά, σκοτεινού δυστοπικού επιστημονικής φαντασίας, φίλμ, που ερχόταν σαν μια κινηματογραφική οργουελική και καφκική λόγχη. Καμμία αισιοδοξία δεν υπήρχε και η μοναδική διέξοδος εμφανιζόταν μόνον στα όνειρα.

Πέρασαν έκτοτε 35 χρόνια. Το Brazil παρέμεινε στη συνείδησή μου μια ιδιαίτερα εύστοχη ταινία, παρά το γεγονός ότι ο κινηματογράφος ως τεχνική είχε κάνει αλματα, κλέβοντας τις εντυπώσεις από το νεότερο κοινό.

Γιατί, τώρα, αυτή η αναφορά;

Η  διατυπωθείσα, εξ απαλών -ερωτικών- ονύχων, απορία μου, διατί δεν υπάρχουσι αρσενικαί πόρναι, έστω στο βαθμό και στο πλήθος των θηλυκών, ουδέποτε απαντήθηκε.  Ουδέποτε επίσης, δεν συνετάχθην με την άποψη του Ιουλίου Δασέ (Jules Dassin), περί της ευτυχίας  της αυτόνομης πόρνης που με τόση χάρη και τόση Ελληνικότητα,  περιγράφει στο «Never on Sunday», ελληνιστί «Ποτέ την Κυριακή».

Εισερχόμενος εις την εφηβείαν, τα ερωτήματα αυξήθηκαν αι απορίαι  διεγκώθησαν, αλλά  ούτε απαντήσεις, μήτε λύσεις ανευρίσκοντο. Πλην όμως, καθώς ο χρόνος κυλούσε και η ζωή είτε το επιθυμούσες, είτε όχι προσέφερε απλόχερα εμπειρίες, εισέρρεαν μύριες πληροφορίες περί του αποκαλούμενου και ως αρχαιοτέρου επαγγέλματος.

Εμπνευσμένο από μια ιστορία που του είχε διηγηθεί ο παππούς του, ο Sam Mentes γυρίζει ένα επικό πολεμικό φιλμ. Ο οποίος παππούς ονόματι Alfred, ήταν γέννημα θρέμμα της Καραϊβικής και δη του Τρίνινταντ. Πήγε να σπουδάσει στο Ηνωμένο Βασίλειο, παγκόσμια αποικιοκρατική δύναμη τότε και αντί για τα έδρανα του Πανεπιστημίου, βρέθηκε να υπηρετεί στην πρώτη ταξιαρχία τυφεκιοφόρων για τον «Βασιλιά και την χώρα».

Κι’ από την Καραϊβική βρέθηκε στη Φλάνδρα του Βελγίου να πολεμά στην πρώτη γραμμή του πυρός, για την Ανταντ και μάλιστα κέρδισε παράσημο ανδρείας. Καθότι ήταν μικρός το δέμας, συχνά τον χρησιμοποιούσαν ώστε να περνά μηνύματα στην ουδέτερη ζώνη κάτω από παχύ στρώμα ομίχλης που συχνά καθόταν  πάνω στην επιφάνεια της γης, διότι δεν γινόταν εύκολα αντιληπτός.

Από τις διηγήσεις του παππού του, ο οποίος έφθασε τα ’94 για να εγκαταλείψει τα εγκόσμια το ’91 στα Barbados, o Mentes εμπνεύστηκε το επικό του πολεμικό φιλμ. Είναι η ιστορία ενός στρατιώτη και ενός δεκανέα των Βρετανικών δυνάμεων να περάσουν  μέσα από εχθρικές θέσεις, σε ένα έδαφος που περικλείει κάθε είδους απειλές προκειμένου να μεταφέρουν ένα μήνυμα θα που σώσει εκατοντάδες ζωές, ανάμεσά τους και αυτή του αδελφού του στρατιώτη. Καθόλου τυχαίο βεβαίως, που επιλέγεται ο συγκεκριμένος στρατιώτης για την αποστολή.

Κατ’  αρχάς, συντηρεί ένα κλίμα σασπένς, που σε κρατά σε μια αγωνία σχεδόν σε όλη τη διάρκεια. Είναι διάχυτη και διαρκής η αγωνία για την τύχη των πρωταγωνιστών. Ακολούθως, περιέχει καταιγιστική δράση, τόσο πολύ που συχνά κρίνεται και ως υπερβολική, παρασυρόμενος ίσως από τις τζεϋμσμποντικές του παραγωγές. Θα μπορούσε να έχει και μικρότερες και λιγότερες δόσεις δράσης χωρίς να χάσει σε τίποτα η παραγωγή.

Μεσημέρι ήταν, κάτι λογάριαζα και το δεύτερο έπαιζε από δίπλα το πρόγραμμα του. Και έξαφνα ήρθε εκείνη η μελωδία που άνοιξε μια τεράστια πύλη στο παρελθόν. Ο Μανώλης Μητσιάς στα 29 του χρόνια τραγουδούσε  τους στίχους του F.G. Lorca  «ο παράδεισός μου», σε σύνθεση του Χρήστου Λεοντή, και απόδοση στα Ελληνικά από τον Λευτέρη Παπαδόπουλο.  Τo κομμάτι είχε κυκλοφορήσει με το άλμπουμ «αχ Έρωτα» λίγες εβδομάδες μετά τον δραματικό Ιούλιο του 1974, στα πρώτα διστακτικά βήματα της Μεταπολίτευσης. Εξήντα εξ λέξεις είναι όλες κι όλες, κι ας με συγχωρέσει η μνήμη του ποιητή, αλλά αν δεν το μελοποιούσαν  οι τρεις Έλληνες, πιθανότατα, δεν θα το γνωρίζαμε καν.

Τώρα, κάνοντας λόγο για την τεράστια πύλη στο παρελθόν, θα φέρω την κουβέντα στον τουρισμό και στην αγωνία για την φετινή σεζόν. Την αγωνία για το πόσοι θάρθουν ώστε να κινηθεί η τοπική οικονομία, αλλά και την αγωνία του τι θα γίνει με το θέμα της ανεξέλεγκτης υγείας των πελατών. Διότι πελάτες είναι, ούτε καν τουρίστες, πόσω δε μάλλον ταξιδιώτες. Τα παραπάνω ενισχύονται από το ενδιαφέρον διάφορων εξωχώριων φορέων οι οποίοι όλως αιφνιδίως, ανακάλυψαν τις ομορφιές και την καλοσύνη της Ελλάδας. Εξίσου φτηνή ήταν η αντίδραση κάποιων ημεδαπών μέσων ενημέρωσης με την αντίστοιχη, υπερβολική προβολή του θέματος.

Την πρώτη βδομάδα του Οκτωβρίου του ’76, ο Χρόνης στα 34 του και η ταπεινότητά μου στα 19, κάναμε το πρώτο κοινό επαγγελματικό ταξίδι. Στην Ιταλία, στο πλαίσιο επιμόρφωσης της «Μοτορ Ελλάς». Επισκεφτήκαμε τα εργοστάσια στο Arese του Μιλάνο και στο Pomigliano d’ Αrco στην Νάπολη.

Τελευταίο μας ταξίδι, ήταν  τον Απρίλιο του ’18 όταν βρεθήκαμε σε συγκέντρωση και μνημονεύσαμε τον Γιώργο στα επτά χρόνια από την απώλειά του. Στο μεσοδιάστημα υπήρξαν πολλά και μεγάλα κενά μη επικοινωνίας, αλλά καμιά αλλαγή σε αυτό που πίστευε ο ένας για τον άλλο.

Αργά το Φθινόπωρο του ’13 είχαμε βρεθεί μερικές φορές στο σπίτι του στον Μαραθώνα, Μεγ. Αλεξάνδρου αν θυμάμαι καλά ο δρόμος, είχαμε συζητήσει αρκετά για το παρελθόν, για γεγονότα που μας πλήγωσαν, για πρόσωπα που μας στεναχώρησαν, αλλά πρωτίστως για αυτό που θεωρούσαμε ως κοινό και ταυτόχρονα λαμπρό παρελθόν.

Μου ενεχυρίασε, τότε, και ένα αντίτυπο του βιβλίου του: Χρόνης Βικονόπουλος: Εσείς Κάποιον Μου Θυμίζετε που είχε κυκλοφορήσει πριν τέσσερα χρόνια σε εκατό μόλις κομμάτια. Το διάβασα με προσοχή και έμαθα ακόμα περισσότερα τόσο για αυτόν, όσο και για την εποχή μας.

^{Κυριακή 29 Ιανουαρίου 1975. Σε μια περίοδο αίγλης της «Μότορ Ελλαάς» ο Χρόνης Βικονόπουλος και ο Περικλής Φωτιάδης στο στρατιωτικό αεροδρόμιο της Δεκέλειας. Οι αχυρόμπαλες οριοθετούσαν τον διάδρομο των pits από την πίστα.}

Αδελφή του Γιώργου Σεφέρη, σύζυγος του Κων/νου Τσάτσου, η Ιωάννα είχε καταγράψει τις προσωπικές της εμπειρίες από την Κατοχή. Εικοσίενα χρόνια μετά την απελευθέρωση, εκδίδονται για πρώτη φορά. Στον πρόλογό της αναφέρει ότι δεν τα προόριζε για δημοσιότητα.

«…έγραφα και κάθε τόσο έρριχνα τα φύλλα του σε ένα τενεκεδένιο κουτί, θαμμένο σε μια γωνιά του κήπου μας, για να τα διαβάσουν κάποτε τα παιδιά μου».

Ευτυχώς που έκανε ότι έκανε, πού έγραψε, που εξέδωσε και προστέθηκε σε όσους μετέφεραν την ζοφερή εκείνη περίοδο στις επόμενες γενιές, ώστε οι τυχεροί που δεν την βίωσαν, να την γνωρίσουν μέσα από τα γραπτά.

Η Ιωάννα Τσάτσου ήταν μια αστή. Με ευρύ κοινωνικό κύκλο. Ανήκει στην καλλιεργημένη αστική τάξη. Ο πατέρας της είναι Πρύτανης στο Πανεπιστήμιο, ο μεγάλος αδελφός της διπλωμάτης, ο σύζυγός της  καθηγητής στο Πανεπιστήμιο.  Αλλά και η ίδια, τελειώνει την Νομική ολοκληρώνοντας και διδακτορική διατριβή.

Γεννήθηκε στη Σμύρνη, αλλά ήρθε οικογενειακώς  στην Αθήνα πριν την καταστροφή, το ’14. Παιδί ευκατάστατης οικογένειας με υψηλή θέση στην κοινωνίας της πόλης της Ιωνίας.

Πράγμα που άλλαξε στην Ελληνική πρωτεύουσα.  Ωστόσο η παιδεία και η καλλιέργεια της, την κράτησε σε εξίσου υψηλή κοινωνική θέση επίπεδο, ενώ επανήλθαν σε κάποιο   οικονομικό επίπεδο ανώτερο του μέσου όρου, όπως μαρτυρά η παρουσία μόνιμης οικιακής βοηθού (Ευδοξία), αλλά και πιάνου για τις θυγατέρες της. Αναφέρονται όλα αυτά, τα σχετικώς γνωστά, ώστε να γίνει κατανοητό το σοκ της Κατοχής.

Συζητούσαμε με τον Στέφανο, τέτοια εποχή πριν 15 χρόνια. Ήταν μια σειρά από κουβέντες που κάναμε, κάποιες από αυτές μαγνητοφωνημένες, πάνω στη συλλογή στοιχείων για το «Όθεν». Για μερικά από τα θέματα που πιάσαμε, είχα παραστάσεις, για άλλα όχι. Η διαφορά των 19 χρόνων που ήρθαμε στη ζωή, αλλού ήταν μικρή κι' αλλού πελώρια.

Θυμάμαι, λοιπόν, που περιέγραφε τις συνθήκες της δουλειάς, τότε που εργαζόταν ως πωλητής της ελληνικής αντιπροσωπείας της Sunbeam, με την επωνυμία ΕΤΕΠA, επιχειρηματικών συμφερόντων του Νίκι Φιλίνη. Αρχές της δεκαετίας του ’60, ο Νίκι είχε σταματήσει τους αγώνες και έτσι συμμετείχε ο Στέφανος  με Rapier αντί του Νίκι, ενώ ταυτόχρονα είχε καθημερινή απασχόληση στην έκθεση. Σύνθετη εποχή, για αρκετούς  μαρτυρική, για άλλους τόσους μίζερη, για πολλούς σημείο ανάκαμψης και για λίγους, όπως πάντα, απροβλημάτιστη.

Τέλη Οκτωβρίου 1972. Στην Ελλάδα η χούντα περνά τον τελευταίο ήσυχο έτος της. Στα αθλητικά δρώμενα ο Ολυμπιακός επιστρέφει με μια τεσσάρα από το White Hart Lane, παρά το γεγονός ο Παναγιώτης Κελεσίδης έκανε σπουδαία εμφάνιση, βγάζοντας και πέναλτι του μουντιαλικού Martin Peters.

Λιγότερο άσχημα ο δικέφαλος του Νότου, που επέστρεψε στο Ελληνικό, από το νεφοσκεπές Anfield με μια τριάρα στις αποσκευές του, αλλά και με δίκαια παράπονα για τη διαιτησία καθώς και με μια αξιοπρεπή εμφάνιση. Στο ίδιο ταμπλώ και ο Παναθηναϊκός του Wembley που θα αποκλειστεί περιπετειωδώς,, με τρείς αγώνες, από την CSKA Σόφιας.

Νωπές επίσης οι μνήμες από τους Ολυμπιακούς αγώνες στο Μόναχο, με το ματοκύλισμα να μην μπορεί να ξεχαστεί, αλλά και τα άλλα, τα όμορφα τα αθλητικά. Τον Lase Viren με τα δυο χρυσά σε 5 και 10 χιλιόμετρα, τις νίκες στα 100 και 200 του Σοβιετικού (Ουκρανού) Valeriy Borzov,  τον 23χρονο John Akiι Bua από την Ουγκάντα του Αμιν Νταντά, που μαζί με το χρυσό στα 400 εμπόδια σημείωσε νέο παγκόσμιο ρεκόρ, την 16χρονη  δυτικογερμανή Ulrike Meyfarth που επικράτησε στο ύψος γυναικών, την νεότερη  χρυσή ολυμπιονίκη στο αγώνισμα, μέχρι σήμερα.

Έγινε και μια άνευ προηγουμένου μάχη, στον ακοντισμό ανδρών. Ο χρυσός Ολυμπιονίκης του Μεξικό, Σοβιετικός  Jānis Lūsis, πήγε στο Μόναχο έχοντας νέο παγκόσμιο ρεκόρ με 93.80, που είχε πετύχει στη Στοκχόλμη, μόλις έξι εβδομάδες πριν  από την έναρξη των Ολυμπιακών αγώνων.

Σαραντατέσσερα χρόνια νωρίτερα, ξημερώματα πρωτομαγιάς ο Αλέξανδρος Παναγούλης ξεψυχούσε συνεπεία τροχαίου δυστυχήματος στην λεωφόρο Βουλιαγμένης. Στα 36 του χρόνια, εκλεγμένος βουλευτής με την Ε.Κ. Νέες Δυν.,   ήταν το σύμβολο της αντιδικτατορικής δράσης.

Τον Αύγουστο του ’68, ελάχιστα δευτερόλεπτα καθυστέρησης χάρισαν τη ζωή στον δικτάτορα και σηματοδότησαν την εκκίνηση  της υπέρτατης δοκιμασίας  του Παναγούλη στα μπουντρούμια των βασανιστηρίων της Ε.Σ.Α.  Ακολούθησε η δίκη στο έκτακτο στρατοδικείο με απόφαση καταπέλτη. Δις εις θάνατον.

Ο ίδιος αρνήθηκε να αιτηθεί χάριτος, αλλά καθώς υπήρξε μια παγκόσμια κινητοποίηση, το καθεστώς δεν προχωρεί στην εκτέλεση, τον μεταφέρει στις φυλακές της Αίγινας, ακολούθως στο Μπογιάτι και δεν θεωρείται πια μελλοθάνατος.

Τον Αύγουστο του ’73 επιχειρείται μια χαλάρωση, παραχωρείται γενική αμνηστία στους πολιτικούς κρατούμενους και ο Παναγούλης καταφεύγει στην Φλωρεντία για να επιστρέψει το επόμενο έτος.  Επτά καλοκαίρια μετά την απόπειρα, πάλι Αύγουστο, του ’75 ο βουλευτής πλέον Αλ. Παναγούλης καταθέτει στην πρώτη δίκη των βασανιστών τμήμα από τις εμπειρίες του: