Με υπότιτλο:  Μια οικογένεια στην Ανατολική Γερμανία, ο γεννημένος στο Ανατολικό Βερολίνο Μαξίμ Λέο μας οδηγεί σε ένα μοναδικό ταξίδι μέσα από τρείς διαφορετικές γενιές. Των παππούδων του, που ξεκινά από τον μεσοπόλεμο, των γωνέων του που έχει αφετηρία το τέλος του πολέμου και της δικής του που βιώνει την πτώση του τείχους.

Ακούγεται κάπως κλισέ, αλλά ισχύει το ακριβώς αντίθετο. Είναι μια υψηλού επίπέδου αφήγηση τόσο σε ότι αφορά την λογοτεχνική πλευρά όσο και το πολιτικό κομμάτι. Για όσους βιαστούν να αποφασίσουν ότι αποτελεί μια αντικομμουνστική κραυγή, ας γραφτεί ότι είναι πολύ περισσότερο ένα βαθύ, λεπτομερές, ανθρώπινο σημείωμα, μια κεντημένη δαντέλα πάνω στο οδυνηρό τμήμα της ιστορίας του 20ου αιώνα, παρά οτιδήποτε άλλο.

Στο θέμα του κομμουνισμού πάντως, η υστερία των αντί, συχνά γίνεται ιστορικά πιο επικίνδυνη από την θέρμη των υπέρ.

Συνεπικουρούμενη από μια μικρή σειρά καταπληκτικών μαυρόασπρων φωτογραφιών, ο δημοσιογράφος - συγγραφέας, φέρνει το παρελθόν στο προσκήνιο με έναν τρόπο αριστουργηματικό, μεταφέροντας όλον τον πόνο και την απόγνωση, ανθρώπων δοκιμασμένων, καλλιεργημένων για την αποτυχία του πειράματος, αλλά και την ανεξήγητη πίστη δοκιμασμένων στελεχών πάνω στο ίδιο μοτίβο, ακόμα και όταν όλα κατέρρεαν.

Είναι το παρελθόν που δεσμεύει τους αρχαιότερους, που δεν μπορούν να απαλλαγούν, έτσι αβρόχοις ποσίν, ούτε από ηρωικά του, μήτε από τα αίσχη του.

Είναι το παρόν που αγκυλώνει την μεσαία γενιά, που την πνίγει ο κομματικός μηχανισμός, ο κρατικός έλεγχος αλλά δεν βρίσκουν κανένα  λιμάνι στο δυτικό κόσμο.

Το είχα προμηθευτεί παραμονές της 28ης του 2019. Μπήκε στη λίστα αναμονής και κατάφερα να το διαβάσω παραμονές της 25ης του ’20. Κάλλιο αργά παρά ποτέ. Εξ΄άλλου το μεσοδιάστημα υπήρξε γόνιμο και για άλλες εκδόσεις.

Πολύ χρήσιμο βιβλίο, καθώς ξεκινά με μια εισαγωγή, ακολουθεί ένα χρονολόγιο, συνεχίζει με το κυρίως θέμα χωρισμένο σε 14 κεφάλαια για να ολοκληρωθεί με ένα επίμετρο. Είναι δε χρήσιμο, διότι με μια συντεταγμένη επαγωγική μέθοδο μεταφέρει στον αναγνώστη την πληροφορία και τον οδηγεί σε αντίστοιχα συμπεράσματα. Όλα αυτά με τρόπο και ύφος ήπιο και κυρίως αντιληπτό σε ένα μεγάλο εύρος αναγνωστών, χωρίς το πόνημα να χάνει την επιστημονικότητα του.

Ταυτόχρονα προχωρεί και σε μερικές σημαντικές σημειώσεις που ερμηνεύουν πολλές από τις ιστορικές εξελίξεις. Όπως:

- «Ο θάνατος του πρώην πρωθυπουργού Ανδρέα Μιχαλόπουλου τον Μάρτιο του ’38 που άρρωστος σύρθηκε στην εξορία, υπήρξε ίσως η χειρότερη από τις ακρότητες που διέπραξε ο Μεταξάς» (σ.36).

- «H εντύπωση της ιταλικής διοίκησης ότι ο στρατός τους θα έκανε περίπατο οφειλόταν στην πλήρη άγνοια της ελληνικής προετοιμασίας και αποφασιστικότητας» (σ. 70).

- «Ο αγώνας έγινε πλέον υπόθεση επιβίωσης από τα κρυοπαγήματα. Η θέα των ακρωτηριασμένων νέων έγινε συνηθισμένο τόσο στην μεταπολεμική Ελλάδα όσο και στην μεταπολεμική Ιταλία. Οι ελλείψεις σε τρόφιμα που έγινε μάστιγα στην Κατοχή αρχίζουν ήδη από 1941 όπως και η χρήση δελτίου» (σ.120).

Για τις ανασφάλειες του δικτάτορα από το ημερολόγιό του στις 30 Νοεμβρίου, 34 μέρες μετά την κήρυξη του πολέμου:

- «Απόψε τσάι Άγγλων. Είμεθα όλοι. Με προσέχουν πολύ ολίγον. Δεν ξέρω Αγγλικά. Είμαι και κοντός» (σ.121).

Η ανάγνωση του πονήματος του Κ. Κορνέτη κατέστη αναπόφευκτη μετά το «Όλη νύχτα εδώ» του Ιάσονα Χανδρινού. Οι συνεχείς αναφορές του Ι.Χ. στα «παιδιά της δικτατορίας», σχεδόν υποχρέωσαν την ταπεινότητά μου στην απόκτηση και μελέτη, για ένα κομμάτι του παρελθόντος που αφενός με ενδιαφέρει πάρα πολύ, αφετέρου από ένα χρονικό σημείο και μετά, έχω προσωπικές εκτιμήσεις, καθότι το βίωσα.

Κρίση πρώτη. Η έκδοση είναι πλήρης. Απολύτως. Έχει πέραν από το ρέον κείμενο, τις επεξηγήσεις των ακρωνυμίων, εκατοντάδες σημειώσεις που απορρέουν από το κείμενο, βιβλιογραφία, πηγές και ευρετήριο. Γίνεται άμεσα σαφές ότι ο συγγραφέας έχει κοπιάσει και μάλιστα επι μακρώ. Οι συνεντεύξεις με τους 51 πρωταγωνιστές εκείνης της περιόδου, οι περισσότεροι των οποίων ανήκουν στις γραμμές  φοιτητικού κινήματος ξεκινούν από το 2001, ενδεικτικό του χρονικού βάθους της εργασίας.

Κρίση δεύτερη. Ο συγγραφέας είναι εξονυχιστικά ερευνητικός. Σε βαθμό που τον, όχι ιδιαίτερα εκπαιδευμένο, αναγνώστη μπορεί να τον κουράσει. Οι σημειώσεις του είναι λεπτομερέστατες και πολύ συχνά καταφεύγει σε άλλα συγγράμματα  πλειάδας ερευνητών και διανοητών για να ενισχύσει τις απόψεις του.

Κρίση Τρίτη και τελευταία. Για όποιον ενδιαφέρεται για την «φοιτητική αντίσταση, πολιτισμικές πολιτικές και την μακρά δεκαετία του εξήντα στην Ελλάδα», όπως είναι και ο υπότιτλος της έκδοσης, οφείλει να το διαβάσει. Το βιβλίο έχει μια πολιτική άποψη. Την οποία δικαιολογεί και αποδεικνύει. Θα είναι δε, πιο χρήσιμο σε αυτούς που περισσότερο διαφωνούν, παρά συμφωνούν με αυτή, να το μελετήσουν. Για αυτούς δε, που διαφωνούν ολοκληρωτικά και κάθετα, υπάρχει η αμφιβολία αν μπορούν να το διαβάσουν.

Έχει παρέλθει κάτι περισσότερο από μια δεκαετία από τότε που πρωτογνώρισα τον Αβραάμ Παυλίδη. Είχαμε συναντηθεί στο ακριτικό χωριό του Πωγωνίου, Δολό.

Μας φιλοξενούσε τότε ένα αρκετά ετερόκλητο ζευγάρι, που είχε δώσει κάποια ζωή, τότε, στο σχεδόν εγκαταλελειμμένο, χωριό. Δώδεκα ήταν οι μόνιμοι κάτοικοι πίσω στο 2009, μα ο τόπος απολάμβανε μια ιδιαίτερη προβολή καθώς το είχε προτιμήσει κατ’ επανάληψη ο πρώτος μινίστρος της κυβέρνησης, ανιψιός και συνεπώνυμος του και Εθνάρχου αποκαλούμενου.

Ο οποίος πρώτος μινίστρος, πρέπει να λεχθεί αυτό, έχαιρε μεγάλης εκτιμήσεως εκεί από τον τοπικό πληθυσμό για την απλότητά του, την συμμετοχή του στα κοινά και την αντοχή του στα τραπεζώματα.

Τον Αβραάμ λοιπόν εκεί τον γνώρισα, άνοιξη του 2009. Μορφή βιβλική, λιπόσαρκος, τέρας ηρεμίας, λιγομίλητος, καλοσυνάτος. Είχε ένα ταλαίπωρο 323, κόκκινο θαρρώ, πρέπει να είχε κάνει τριακόσιες χιλιάδες χιλιόμετρα, γυρίζοντας κατ’ επανάληψη όλη την επικράτεια.

O πολυγραφότατος και ενεργητικότατος Πανεπιστημιακός, ασχολείται στην συγκεκριμένη μελέτη του με τις σχέσεις του υπουργού επί των εξωτερικών στην περίοδο 1956 -1963 Ε. Αβέρωφ και του διπλωμάτη Γιώργου Σεφεριάδη. Μια σχέση που ξεκίνησε από το επίπεδο ειλικρινούς φιλίας, αλλά εξελίχθηκε σε μόνιμη ψυχρότητα.

Αιτία η εμπλοκή και των δύο με πολύ υπεύθυνες θέσεις στο περίφημο Κυπριακό θέμα το οποίο έφθασε στην κορύφωσή του τον Δεκέμβριο του ’58 με την συμφωνία της Ζυρίχης και την ακολουθούμενη, τον Γενάρη του ’59, συμφωνία του Λονδίνου.

Για να ξεκινήσουμε με την είδηση ή καλύτερα το συμπέρασμα από την ανάγνωση, ο διπλωμάτης είχε πολλούς λόγους να είναι πικραμένος, απογοητευμένος και γιατί όχι προδομένος από την συμπεριφορά του προϊσταμένου του, υπουργού.

Το σημαντικότερο όμως, πέρα από την συναισθηματική κατάσταση του διπλωμάτη, είναι το γεγονός, ότι οι τοποθετήσεις του, που αγνοήθηκαν θέτοντας και τον ίδιο άκομψα στο περιθώριο, ήταν οι, σε καθαρά πολιτικό – εθνικό επίπεδο, ενδεδειγμένες και ότι υπογράφηκε, εφαρμόστηκε στο Λονδίνο δεν ήταν παρά το προοίμιο της διχοτόμησης, που συνέβη το ’74, γεγονός που εν πολλοίς ο Σεφεριάδης είχε προβλέψει.

Λειτουργώντας με στόχο, τη συνοχή και το καλό του τόπου του, ο Σεφεριάδης όχι μόνο ουδέποτε δημοσιοποίησε την διαφωνία του, αλλά συνέβη και το αντίστροφο, έτσι ώστε να κατηγορηθεί μεσούσης της δικτατορίας, τον Μάρτιο του ’69, από την εφημερίδα «Εστία», ως «ένθερμος Εαμίτης», «Εαμοσλαύος» και ότι «δια να πάρει το Νόμπελ, επώλησεν την Κύπρον εις την Ζυρίχην».

Πέρα από ιστορικά ανυπόστατος, αυτός ο απαράδεκτος ισχυρισμός, διότι στην Ζυρίχη δεν παρίστατο καν, έχοντας άκομψα ήδη τοποθετηθεί στο περιθώριο, είναι και ανόητο να πιστεύει κανείς, ότι πουλά την Κύπρο το ’58 για να πάρει το Νομπέλ το ’63, όντας ήδη από το ’62 συνταξιούχος.

Ο συγγραφέας ανήκει σε μια γενιά που γεννήθηκε έντεκα χρόνια μετά τον Νοέμβριο του ’73. Εικοσιδύο χρόνια αργότερα, αποφοίτησε από το τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας του Καποδιστριακού ξεκινώντας μια θαυμαστή ακαδημαϊκή καριέρα. Από το 2015 ζει και εργάζεται στο Βερολίνο.

Τον Οκτώβριο του 2019, κυκλοφορεί η έκδοση «Όλη νύχτα εδώ», μια ογκώδης εργασία που αποτελείται από 84 προφορικές μαρτυρίες προσώπων που είχαν εμπλοκή, συμμετοχή στην εξέγερση του Πολυτεχνείου. Η έρευνα, απομαγνητοφώνηση, συγγραφή επιμέλεια ξεκίνησε το 2010 και ολοκληρώθηκε, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας με μακρά ενδιάμεσα διαλείμματα, που οι εγγενείς δυσκολίες αλλά και οι ρυθμοί της ζωής επέβαλαν, μέσα στο 2019.

Για να ξεκινήσουμε με μια πρώτη εκτίμηση, το έργο του, είναι ανεκτίμητο. Ένας, σχετικά, συνειδητοποιημένος αναγνώστης, γρήγορα φτάνει στο συμπέρασμα ότι υπάρχει πολύ κόπος και αντίστοιχη έρευνα. Εντύπωση προκαλεί ότι μόλις ένας στους τέσσερις, που ερωτήθηκαν, αποφάσισε να καταθέσει την μαρτυρία του. Στο πλούσιο, μολοντούτο, πάνελ των 84, βρίσκουμε πολλές ιδιότητες. Προφανώς κυριαρχεί το φοιτητικό στοιχείο, καθότι ήταν ο πυρήνας και η βάση των γεγονότων, αλλά συναντούμε και στρατιωτικούς, οικοδόμους, ιδιωτικούς υπαλλήλους, εργάτες, στρατιώτες, κινηματογραφιστές, ψυχιάτρους κλπ.

Στα 58 του  χρόνια, λίγους μήνες πριν εγκαταλείψει τα εγκόσμια, κυκλοφορεί η τελευταία συγγραφική δουλειά, του Ι.Κ., γνωστού κυρίως για τον «Πατούχα» του. Βρισκόμαστε στα 1919 και η Ελλάδα ζεί το όνειρό της. Στην Ξάνθη, στην Σμύρνη, στην Πέργαμο κυματίζει η γαλανόλευκη

Καθώς αποτελεί το κύκνειο συγγραφικό του άσμα, έχει απομακρυνθεί από την καθαρεύουσα και χρησιμοποιεί τη Δημοτική γλώσσα διανθισμένη με την Κρητική διάλεκτο. Το περιεχόμενο, αλλά και ο τρόπος που ξεδιπλώνει την πλοκή του, είναι ιδιαιτέρως τολμηρά για την εποχή, θίγοντας θέματα ταμπού.

Κινείται ηθογραφικά και λαογραφικά, μεταφέροντας εικόνες, ήθη, έθιμα, σε μια χρονική περιοχή όπου υπάρχει ακόμα τουρκική παρουσία στο νησί και η αντίστοιχη αντίθεση με το Ελληνικό στοιχείο. Ο συγγραφέας έζησε όλη τη χρονική περίοδο από την πρώτη Κρητική επανάσταση, έως την ένωση με την Ελλάδα και τη λαμπρή πορεία της ολοκλήρωσης υπό την ηγεσία του συντοπίτη του πρωθυπουργού.

Στην πρώτη αγάπη το σκηνικό είναι τοποθετημένο στον 19ο αιώνα, με τις, καθόλου, αμελητέες  δεισιδαιμονίες της εποχής και τις όποιες  σκιές αφήνει η εκκλησιαστική εξουσία. Η Ιατρική είναι μια επιστήμη εν πολλοίς άγνωστη και οι κάτοικοι βασίζονται σε γιατροσόφια και μαντζούνια.

Επιπλέον, η Κρήτη δεν είναι μόνον ένας τόπος περηφάνειας και ντομπροσύνης. Γιατί μπορεί οι ριζίτες στην ορεινή τους απομόνωση να φιλοσοφούν και να διερωτώνται  αν οι κατωχωρίτες έχουν ψυχή, αλλά δεν παύει να είναι ένας τόπος σμιλεμένος με πόνο και σκληράδα. Άλλη μια απόδειξη απ’ αυτών, παρέχεται και από τους χαρακτήρες του Ν. Καζαντζάκη στο βίο και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά.

Ευγενική χειρονομία μετ’ αφιερώσεως, από φίλο και γνώστη, ένεκα επαγγελματικού προσανατολισμού, των θεμάτων στα οποία αναφέρεται ο συγγραφέας. Ποινικολόγος γαρ. Kαι τι έχουμε εδώ; Ένα δοκίμιο που ακροπατεί πάνω σε λεπτές έννοιες, μέσα σε δύσκολες εποχές. Δοκιμάζονται οι έννοιες του δικαίου, η απονομή δικαιοσύνης, η συνταγματικότητα, η ηθική και οι κανόνες λειτουργίας του κράτους.

Mε ορίτζινιαλ τίτλο « Terror. Εine Τheaterstuck und eine Rede», (Τρόμος. Μια θεατρική πράξη και μια ομιλία), ο συγγραφέας στήνει την πλοκή του μέσα σε μια δικαστική αίθουσα.  Ο συγγραφέας, ο οποίος είναι νομικός, είναι Γερμανός, με καταγωγή από ευγενική οικογένεια, εξ ού και το von ανάμεσα στο μικρό όνομα και το επώνυμο.

Το «Γερμανός» δημιουργεί ήδη μια αρνητική προσέγγιση, κι αν το ψάξουμε λίγο, θα πάμε ακόμα πιο βαθιά. Δισέγγονος του Heinrich Hoffmann, φωτογράφου του Αδόλφου, πολιτικού και εκδότη, μέλος του κόμματος, και εξ ευωνύμων του Φύρερ. Με τέσσερα χρόνια καταδίκη για παράνομο πλουτισμό κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Η συνέχεια είναι ακόμα πιο μαύρη. Εγγονός του Baldur von Schirach, ο οποίος είχε παντρευτεί την Henriette, θυγατέρα του Heinrich Hoffmann. O Baldur λοιπόν ήταν επικεφαλής νεολαίας του κόμματος από το ’31 έως το ΄40, δίπλα στον Αδόλφο, σε όλη την ταραχώδη πορεία προς την  εξουσία, και κυβερνήτης της, «υπό ένωση» (Anschluss) Αυστρίας, από το ’40 έως την πτώση του τρίτου Ράιχ.

Είναι από τις περιπτώσεις όπου ο δημιουργός δεν έχει σαφή εντύπωση τι επίδραση, τι είδους αντίκτυπο έχει το πόνημά του. Ο συγγραφέας, όλως ξεχωριστή προσωπικότητα στην εποχή του, απεβίωσε πριν τυπωθεί η «κερένια κούκλα» του. Είχε προδημοσιευτεί σε συνέχειες από τον Τύπο της εποχής.

Στα 44 του χρόνια, το 1911, εγκατέλειψε τα εγκόσμια ο Κ.Χ., χάνοντας εντυπωσιακά ιστορικά γεγονότα, όπως την Ελλάδα των πέντε θαλασσών και δυο ηπείρων, αλλά και δραματικές εξελίξεις, όπως την Μικρασιατική καταστροφή, τους δυο Πολέμους, την Κατοχή, τον Εμφύλιο κλπ.

Πολύμορφος, πολύγλωσσος, πολυπράγμων, με διεθνή καριέρα και ακτινοβολία, θιασώτης της δημοτικής γλώσσας, σε μια εποχή με ισχυρές αγκυλώσεις,  στιγματισμένος με σοβαρό ατύχημα από την βρεφική του ηλικία.

Αρκετά μακριά από την εικόνα του ωραίου ανδρικού πρώτυπου, αλλά άκρως γοητευτική περσόνα, μα και αμφιλεγόμενος, στήνει την πλοκή της κερένιας κούκλας σε αθηναϊκή γειτονία των αρχών του 20ού αιώνα, με στοιχεία και όρους αρχαίας τραγωδίας.

Τότε που ο φωτισμός γινόταν με γκάζι, που στην Κυψέλη και στην Πατησίων τα περβόλια που καλλιεργούνταν ήταν περισσότερα από τις κατοικίες, σε μια πόλη χωρίς αυτοκίνητα, με ανοικτούς χώρους, λιβάδια, μποστάνια και αέρα.

Αυτή είναι η εξωτική πλευρά. Η πόλη των ανθρώπων όμως διαφέρει.