Τέτοια εποχή ήταν πριν 46 έτη. Καλοκαιράκι του 1978. Ο Κώστας, φίλος και γειτονόπουλο, βρισκόταν στο δεύτερο έτος της Ιατρικής και στη ραστώνη του μεσημεριού αλλάζαμε λίγες κουβέντες. Στη βιβλιοθήκη του ξεχώρισα μια έκδοση με τίτλο «Ιατρική φυσιολογία», την ξεφύλλισα και ακολούθως ρώτησαν αν μπορούσα να την δανειστώ. Η απάντηση ήρθε αμακιργιάριστη και ευθεία με περίπου τα εξής λόγια: «Ευχαρίστως, αλλά δεν θα στο συνιστούσα, θα σε μπερδέψει περισσότερο από ότι θα σε φωτίσει». Ακολούθησα τη συμβουλή του.

Καλοκαιράκι του 2024 και το πρώτο πράγμα που σκέφτηκα καθώς ξεκινούσα την ανάγνωση του πονήματος του Ρ.Α. ήταν εκείνη η απάντηση του Κώστα, ο οποίος ειρήσθω εν παρόδω, από ότι ακούω, έχει γίνει ένας πολύ καλός καρδιολόγος, μα και, το σημαντικότερο, ανθρώπινος θεραπευτής. Το σκέφτηκα διότι ήμουν βέβαιος ότι η αχανής σφαίρα της ιατρικής είναι ένα ακραία πολύπλοκο και συχνά απρόβλεπτο σύμπαν. Υπό αυτό το πρίσμα η ανάγνωση ενός βιβλίου που επιχειρεί μέσα από 422 σελίδες να προσφέρει όχι μόνον πληροφορίες και γνώσεις, αλλά και προτάσεις για μια ποιοτικότερη, πιο υγιή ζωή δεν θα ήταν εύκολη υπόθεση.

Ο συγγραφέας του, πέρα από απόφοιτος της ιατρικής σχολής του Στάνφορντ και γενικός χειρουργός στο Τζονς Χόπκινς, υπήρξε και παραμένει πολυσχιδής προσωπικότητα με πολλές δραστηριότητες, σημαντικές ανατροπές στη ζωή του και χωρίς αμφιβολία με έναν πολύ πλούσιο σε παραστάσεις και εμπειρίες βίο. Ίσως κάποιοι αναγνώστες παρατηρήσουν στοιχεία αυτοπροβολής, αλλά αν αυτό ισχύει και λογίζεται ως μειονέκτημα, υπάρχει μια φοβερή εξομολόγηση στο δέκατο έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο η οποία έρχεται και καλύπτει, σβήνει όποια φιλαυτία. Επιπλέον, ας μην λησμονηθεί ότι είναι ένας Αμερικανός και στην άλλη άκρη του Ατλαντικο, το φαίνεσθαι φαντάζει πιο ισχυρό.

Με υπότιτλο «ένας επιστήμονας μιλάει για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον» ο πολυμαθέστατος, πολυγραφότατος, διακεκριμένος ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Μανιτόμπα μας προσφέρει έναν ορμητικό ποταμό από πληροφορίες και αναρίθμητα συμπεράσματα βασισμένα σε ισχυρά δομημένες σκέψεις.

Τελειώνοντας την ανάγνωση τρία πράγματα είναι βέβαια. 1. Έχεις λησμονήσει το άπειρο πλήθος αριθμών και υπολογισμών που έχει παραθέσει. 2. Δεν έχεις κατορθώσει ακόμα να αποφανθείς αν το τελικό μήνυμα είναι αισιόδοξο ή απαισιόδοξο. 3. Μολαταύτα είσαι βαθιά γοητευμένος από το περιεχόμενο.

Ο Vaclav Smil Γεννήθηκε στην Τσεχία την εποχή που βρισκόταν υπό Γερμανική κατοχή. Σπούδασε προ και μεταπτυχιακά στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην πατρίδα του, εγκατέλειψε τη χώρα του λίγο πριν κλείσουν τα σύνορα λέγοντας: «δεν ήταν και μικρή θυσία», πέρασε στην Αμερική και πήρε στο διδακτορικό του στη Γεωγραφία από το Πανεπιστήμιο της Πεσνυλβάνια.

Αποδέχτηκε άμεσα την πρόταση από το Πανεπιστήμιο της Μανιτόμπα στον Καναδά όπου παρέμεινε επί δεκαετίες. Το «πώς λειτουργεί πραγματικά ο κόσμος» είναι το τεσσαρακοστό και όχι τελευταίο του βιβλίο. Και σε τι ακριβώς αναφέρεται τούτο τα βιβλίο; Αν ο γενικότερος στόχος της ανθρωπότητας είναι να ζήσει σε συνθήκες ευημερίας, τότε υπάρχουν πάρα πολλά πράγματα που πρέπει να αλλάξουν. Προκειμένου να τα αλλάξουμε όμως, οφείλουμε εν αρχή να αντιληφθούμε σε απόλυτο βαθμό πως λειτουργούν. Αυτό επιδιώκει η έκδοση. Την παράθεση στοιχείων, την λεπτομερή εξήγηση των δραστηριοτήτων στην απόπειρα ακριβέστερης αντίληψης, σε ένα περιβάλλον πολύ σύνθετο.

Με υπότιτλο «Μια ξεχασμένη υπόθεση», ο Σ.Λ. επανέρχεται στην μαζικότερη αντιστασιακή δράση κατά τη διάρκεια επταετίας, επανατοποθετείται, φωτίζει την υπόθεση τόσο με τις προσωπικές του εμπειρίες όσο και με εμπεριστατωμένες απόψεις για ότι συνέβη, αλλά και ότι δεν έτυχε αναγνωρίσεως εκείνο το τριήμερο.

Επανατοποθετείται, διότι το 1977 είχε εκδοθεί δίτομο έργο του, που ήταν χρονικά το πρώτο που κυκλοφόρησε σαν πολιτική κατάθεση για το φοιτητικό κίνημα κατά της δικτατορίας και ειδικότερα για την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Στα 20 του χρόνια, τον Νοέμβριο του ’73, ο συγγραφέας, φοιτητής τότε στη Φυσικομαθηματική σχολή του Καποδιστριακού, είχε ενεργό, ρόλο, καθότι μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής στην εξέγερση του Πολυτεχνείου.

Το περιεχόμενο της έκδοσης στο σύνολό δεν είναι εύκολο να γίνει θελκτικό για όσους δεν έζησαν τα γεγονότα ή δεν έχουν την επιθυμία να σκύψουν με επιμέλεια στο παρελθόν. Τούτο σε τίποτα δεν σημαίνει ότι δεν είμαι σημαντική αν όχι απαραίτητη κατάθεση, και τούτο διότι μας προσφέρει μια αναλυτική περιγραφή των συνθηκών που διαμόρφωσαν το φοιτητικό κίνημα, με αντίστοιχη επιχειρηματολογία αποφεύγοντας, όπως ο ίδιος σημειώνει, την ξύλινη γλώσσα.

Έτσι, καταθέτει λεπτομερείς περιγραφές, σκιαγραφεί τις δράσεις και τους πρωταγωνιστές της καταλήγοντας στα συμπεράσματά του. Κυριότερα των οποίων είναι τα εξής:

Με υπότιτλο ναυάγιο, ανταρσία, φόνος, ο Αμερικανός δημοσιογράφος και συγγραφέας Ντέιβιντ Γκραν, μας παραδίδει μια ιστορία που αξίζει πέρα ως πέρα τον χαρακτηρισμό απίστευτη. Ο συγγραφέας δαπάνησε χρόνια στην μελέτη των στοιχείων, βυθίστηκε σε πολλά και σπάνια αρχεία, επισκέφτηκε τις εσχατιές της γης, συνομίλησε με ειδικούς πάνω σε διάφορα θέματα, διάβασε αναρίθμητες αναφορές και επιστολές ισχυροποιώντας έτσι σε ύψιστο βαθμό το αποτέλεσμα της εργασίας του. Όλα τούτα τα τύλιξε με ένα λιτό λόγο, και μια καθηλωτική αφήγηση που είναι απίθανο να μην έλξουν το ενδιαφέρον ακόμα και του πιο ιδιότροπου αναγνώστη.

Το πιο σπουδαίο μήνυμα του βιβλίου όμως, πέρα από τις αναλυτικές περιγραφές μιας ναυτικής εποποιίας που κατέληξε σε παταγώδη αποτυχία και τον χαμό χιλιάδων ψυχών, είναι μια ακριβής αντίληψη για το πώς λειτουργούσαν τα συμφέροντα που κυριαρχούσαν στον κόσμο, ο κυριολεκτικά ληστρικός, καταστροφικός τρόπος που συμπεριφέρθηκαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις Αμερικανικές κτήσεις, αλλά και η μέθοδος στρατολόγησης και πειθούς των πολιτών να εκτελέσουν τις φιλοδοξίες των κυβερνήσεών τους.

Εν ολίγοις, βρισκόμαστε στoν 18^ο αιώνα, που χαρακτηρίζεται από τον αποικιοκρατικό ανταγωνισμό. Στόλοι ναυπηγούνται από τις ευρωπαϊκές χώρες και αποστέλλονται χιλιάδες μίλια μακριά προκειμένου να εκμεταλλευτούν τον πλούτο άλλων ηπείρων. Μαίνεται, ως προς τούτο, ο πόλεμος ανάμεσα στην Ισπανία και την Μ. Βρετανία.

Δεν είναι η πρώτη φορά, και δεν θα είναι ούτε η τελευταία, που μας απασχολεί ο Giles Milton. Μας είχε γοητεύσει με το «Paradise lost, Smyrna 1922, The Destruction of Islam’s city of Tolerance».

Τίτλος στην Ελληνική έκδοση: «Χαμένος παράδεισος. Σμύρνη 1922. Η καταστροφή της μητρόπολης του Ελληνισμού». Εκεί ξεδίπλωσε το ταλέντο του πάνω σε ένα θέμα που για τον Ελληνισμό αποτελεί μια χαίνουσα πληγή, για την οποία δεν προβλέπεται γιατριά.

Ο Βρετανός ιστορικός και συγγραφέας επανέρχεται εδώ, με το πόνημά του Fascinating Footnotes from History που πρωτοεκδόθηκε το 2015 στην Μ. Βρετανία και δυο χρόνια αργότερα στην Ελλάδα με τίτλο «Συναρπαστικά παραλειπόμενα της Ιστορίας». Καθόλου τυχαίο ότι τον Αύγουστο του 2022 κυκλοφόρησε, στον τόπο μας, η έκτη ανατύπωση.

Τα βιβλία του Milton, ο οποίος χθες έκλεισε το 58^ο έτος της ζωή του, είναι ευπώλητα σε όλο τον κόσμο καθώς έχουν εκδοθεί σε είκοσι πέντε γλώσσες, ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο έχουν πουληθεί περισσότερο από ένα εκατομμύριο αντίτυπα. Η δουλειά του επικεντρώνεται σε λιγότερο γνωστά γεγονότα, εξιστορώντας τις ζωές, τις δραστηριότητες εξαιρετικών, σπάνιων ανθρώπων καθώς και τα κατορθώματά τους με δελεαστικές λεπτομέρειες.

Κατέφθασεν ως δώρο, ευγενική χειρονομία λεπτής θείας, αλλά μόλις προ ημερών αξιώθηκα να ασχοληθώ μαζί του, με βαριά καρδιά εν αρχή είναι η αλήθεια. Λίγη ώρα αργότερα όμως που ολοκλήρωσα την ανάγνωση, η ίδια καρδιά ήταν γεμάτη ευωχία. Ήταν τόσο αναπάντεχο το θέμα, τόσο εκλεπτυσμένη η περιγραφή του και τόσο απαλή η περίτεχνη προσέγγιση που το ανάγνωσμα έγινε επικίνδυνα γοητευτικό.

Λίγα στοιχεία έχουν περισωθεί για τον συγγραφέα ο οποίος γεννήθηκε το 1875 στην Σαζάλτζα της Νίγδης, περιοχή της Καππαδοκίας στην Μικρά Ασία. Αργότερα ήταν δάσκαλος στην Πόλη. Όπως σημειώνεται στην έκδοση, υπάρχουν στοιχεία που αποδεικνύουν ότι το 1949 βρισκόταν στα Χανιά από όπου μέσω Αθηνών έφθασε στην Καβάλα. Λίγες δεκαετίες αργότερα, το 1977, ο Αργύρης Μπακιρτζής βρίσκει τυχαία σε μια κατεδάφιση, σε συνοικία της Καβάλας, ένα πακέτο με χειρόγραφα του Μηνά Χριστόπουλου, τα οποία φτάνουν στον Θανάση Νέτα. Ο Νέτας τα φωτοτυπεί και τα παραδίδει στον Ακύλλα Μήλα.

Στα τέλη του θέρους αναγνώστηκε, τότε που από την μια επιθυμείς να απομακρυνθεί η θέρμη της εποχής αλλά από την άλλη δεν θες που μικραίνουν οι μέρες και κάπως έτσι κύλησε και η ανάγνωση, ανάμεσα σε κάπως συγκρουόμενα συναισθήματα. Παίζει κάποιο ρόλο η εποχή, καθώς τμήματα διαβάστηκαν παρά θίν’ αλός και άλλα οίκαδε. Για κάποιον δε, που άντεξε μόλις ένα εξάμηνο σε ανώτερη του κράτους σχολή, αυτές οι συνθήκες ανάγνωσης αποκτούν επιπρόσθετη σημασία.

Συνεπώς, ο αναγνώστης περί ου ο λόγος, βαρύνεται με το μειονέκτημα της μικρής εμπειρίας από την λειτουργία των Α.Ε.Ι., αλλά ταυτόχρονα διατηρεί το πλεονέκτημα της αντικειμενικότερης κρίσης καθότι υπήρξε περισσότερο παρατηρητής και λιγότερο συμμετέχων.

Είναι πολύ δύσκολο αν όχι αδύνατον να αμφισβητηθούν κάποιες σταθερές, από τις αφηγήσεις του συγγραφέα, όπως τουλάχιστον προβάλλονται από τον ίδιο. Έσκυψε με επιμέλεια στις σπουδές του, έδειξε ευαισθησία σε φοιτητικά, αργότερα σε κοινωνικά και πολιτικά θέματα, επέδειξε αφοσίωση στο ακαδημαϊκό του έργο καθώς και ακατάβλητη εργατικότητα.

Όλα αυτά είναι εν δυνάμει πολύ ισχυρές ιδιότητες για μια πετυχημένη καριέρα, αλλά στο μονίμως δοκιμαζόμενο και ταραγμένο τόπο μας τα πράγματα είναι αρκούντως περίπλοκα.

Όχι ότι ο Γ.Θ.Μαυρογορδάτος δεν έχει αναγνωρισμένα ξεχωριστή  πορεία, αλλά οι εμπειρίες του μας αφηγούνται τις εξωθεσμικές συνθήκες που συνάντησε, για να τεθεί διακριτικά.

Χρήσιμη η καταγραφή του καθώς διαφαίνεται ότι οι ολοένα προστιθέμενες αρνητικές εμπειρίες διαπλάθουν τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του, δίνοντας τη θέση του «απέναντι» σε αυτό που βιώνει στις αίθουσες των Α.Ε.Ι., ενώ προσπαθεί να παραμείνει πιστός σε αυτό που θεωρεί ως σωστό μοντέλο ακαδημαϊκού. Πράγμα εκ των συνθηκών δύσκολο.

Το βραδάκι του Σαββάτου κατέφθασε η είδηση του θανάτου του Antonio Negri. Ο εκλιπών ξεπέρασε αρκετά το μέσο προσδόκιμο όρο ζωής. Το υπερκέρασε τόσο, όσο να ισοσταθμίσει το χρόνο που δαπάνησε  σε σωφρονιστικά ιδρύματα της πατρίδας του. Ήταν ένα είδος δικαιοσύνης σε ένα καθεστώς αδικίας. Ασφαλώς. κάποιοι θα το διατυπώσουν όλως αντιστρόφως.

Σε κάθε περίπτωση, ο Παδοβανός ακαδημαϊκός βρέθηκε εξ απαλών ονύχων σε ένα ανελέητο περιβάλλον, που μοιραία τον ώθησε τόσο ιδεολογικά όσο και πρακτικά στο, οπωσδήποτε, μοναδικό μονοπάτι του βίου του. Και αν τα παιδικά του χρόνια ήταν βυθισμένα στη φτώχια και στη βία της φασιστικής Ιταλίας, στη μεσηλικία του και την πνευματική του κορύφωση βρέθηκε στα μολυβένια χρόνια, στην εποχή της στρατηγικής έντασης.

Τότε που η χώρα του έγινε ένα απέραντο πολιτικό πειραματικό εργαστήριο, με κάθε άλλο παρά με ειρηνικούς όρους. Τον Σεπτέμβριο του 2002 κυκλοφόρησε στα γαλλικά από τον εκδοτικό οίκο Calmann Levy βιβλίο με τίτλο: «Du retour. Abécédaire biopolitique». Ήταν μια κουβέντα του Negri με την Anne Dufourmantelle, όπου πάνω σε κάθε γράμμα του λατινικού αλφάβητου, έφερναν μια λέξη και ξεκινούσαν μια κουβέντα γύρω από αυτήν, με πολλές προεκτάσεις.

Ένα μόλις μήνα αργότερα ο εκδοτικός οίκος Μεταίχμιο το έφερε στο ελληνικό κοινό με τίτλο: «ΤΟΝΙ ΝΕΓΚΡΟ Η ζωή μου από Άλφα ως το Ωμέγα». Στις 219 σελίδες του παρελαύνουν τα 26 λατινικά γράμματα με τις εξής λέξεις που καθοδηγούν την συζήτηση:

Δεν θα διατυπωθεί κάποια άγνωστη άποψη αν υποστηριχτεί ότι ο Μάνος Χατζιδάκις υπήρξε μια οικουμενική προσωπικότητα. Δεν ήταν δηλαδή μόνο η μουσική του υπόσταση που τον ανέδειξε σε σημαντική περσόνα.

Άλλη μια απόδειξη της οικουμενικότητάς του, είναι η συλλογή 36 κειμένων του, που σκιτσάρουν μια άκρως ενδιαφέρουσα και ασφαλώς ιδιότυπη αυτοβιογραφία.

Ανάμεσα από τις λέξεις, τις προτάσεις, τα συμπεράσματα, που συνθέτουν τις ιδέες του συνθέτη, αποκαλύπτοντας και τα βιώματά του, αφενός τον πλησιάζουμε περισσότερο, αφετέρου, και πιο σημαντικό, μας προσφέρει την κρίση του για τον τόπο και τον πληθυσμό μας.

Ο Μ.Χ., όπως οι περισσότεροι από τους ξεχωριστούς, δημιουργικούς ανθρώπους ήταν πολύπλοκος. Ήταν αυστηρός, με μια αυστηρότητά του ξεκινούσε από τον εαυτό του.

Επίσης τον διέκρινε η τόλμη και δεν είχε θέματα με το πώς θα εκφραστεί απέναντι σε άτομα εξουσίας, όταν τον πίεζαν για κάτι που δεν ευσταθούσε. Ιδέ αντιδράσεις σε Τσαλδάρη και Αβέρωφ, τις οποίες αγνοεί στο πόνημά του, ένδειξη ευπρέπειας και έλλειψης έπαρσης.

Επιπλέον είχε το δικαίωμα να ήταν αυτό που ήταν καθότι η ευρύτερη ανησυχία και η βαθιά ευαισθησία του, τον είχε προικίσει με μια βεντάλια σπάνιων, ενίοτε και ιδιαίτερα επώδυνων εμπειριών από την πρώτη νιότη του.